Underteikna har eit par år no hatt forventingar, og spreidd desse vidare her på bloggen, til eit innkjøpssamarbeid som eg trudde skulle sikre betre vilkår for e-innhald til biblioteka. Digin var prosjektnamnet, mens no heiter det Bibliotek24. Og lanseringa skjer i morgon, 12. april.
Eg siterte til dømes i september 2021 frå ei undersøking Digin gjennomførte:
«Omtrent hvert femte bibliotek oppga at de ikke tilbyr digitale innholdstjenester. Over halvparten av disse oppga tid og økonomi som hovedgrunner til dette. 5 prosent av de besvarende bibliotek mente lånernes behov ble dekket med den fysiske samlingen og gjennom BookBites/Allbok».
Eg trudde i min naivitet at mykje av vitsen var at dei nemnde, i stor grad leverandørstyrte e-bok og lydboktenestene skulle erstattast med noko nytt og betre.
Lydbøker i bilen på ferie!, heiter det i ei oppsummering frå eit innspel-seminar for bibliotektilsette no i januar. Men, altså …
Dei skriv at dei vel «å fokusere på en modell for Bibliotek24 som i størst mulig grad skal sikre en trygg overgang fra prosjekt til drift, fremfor å gripe over alt annet som med fordel kunne vært samlet i et nasjonalt konsortium. Dette kan endres underveis i prosjektet, dersom forutsetningene for overgangen fra prosjekt til drift endres». Så eg må berre be om orsaking for å ha spreidd eit grunnlaust håp om at biblioteka sjølve, ikkje forlaga, skal avgjere kva dei skal låne ut.
PS 1: No skal det seiast at kulturministeren konsekvent har valt forlagas side og ikkje gjort det lettara verken for det enkelte biblioteket eller for innkjøpssamarbeid som Bibliotek24. Eller for brukarane.
PS2: Det e-innhaldet Bibliotek24 faktisk vil formidle, er viktig nok.
Den europeiske bibliotekorganisasjonen EBLIDA varslar i Newsletter No. 3 at dei snart kjem med «The Handbook on E-Lending Policy in Europe». Dei skriv om denne (vår og DeepL si omsetting og våre uthevingar):
«Forlaga hevdar ofte at e-utlån i biblioteka er skadeleg for utviklinga av ein sunn e-bokhandel. Studia og undersøkinganee som er siterte i bakgrunnsdokumentet til handboka, viser klart det motsette: Ikkje berre er e-utlån og e-bokhandelskanaler atskilte, men utlån og e-utlån i biblioteka er eit formidabelt instrument for å fremje bøker og e-bøker. Overvåkinga av nokre få titlar viste resultat som er ikkje mindre enn oppsiktsvekkjande: Når ein enkelt tittel blir promotert av biblioteka, kan salet av e-bøker auke med 818 % og salet av trykte bøker med 201 %.
Argumentet om at biblioteka kannibaliserer e-bokhandelen – ein annan stereotypi – viser seg å vere kva det er: oppfatningar og frykt utan grunnlag. Talet på e-utlånstransaksjonar, målt mot innbyggjartal, viser at e-utlånet no er dramatisk lavt og må gjere store framsteg til fordel for alle aktørane i verdikjeda for e-bøker. Det er no frå 10 til 100 gongar lågare enn talet for bokutlån og ved nokre høve, som i Frankrike, 400 gongar mindre.
Det er eit skrikande behov for e-utlån i europeiske bibliotek. Statistikk frå Eurostat viser at dei digitalt kompetente – “dei som kan utføre transaksjonar på nettet, betale rekningar eller bruke dei digitale tenestene til den offentlege forvaltinga” og lese e-bøker – berre utgjer under halvparten av den europeiske befolkninga. Om e-utlåna held seg så låge, korleis kan då den generelle graden av digital kompetanse auke?»
Den svenske Bokmessan er over, med blant anna ein debatt om «hur vi ser till att biblioteken kan använda den digitala backlisten för att fullgöra sitt uppdrag». Altså ikkje berre det nyaste nye. Noreg er nemnd i denne samanhengen, og nærmast som «best i klassen»: «[man har] i Norge avtalat med samtliga förlag gällande backlist-böcker fram till år 2000». Hurra!?
Nei, norske forlag kjem då nesten ikkje med e-bokutgåver av anna enn krim, «løkkeskriftbøker» og relativt populære titlar frå dei siste 15-20 åra. Vi har sett litt på dette:
Her søk i Bookbites på dei Brageprisnominerte for skjønnlitteratur for vaksne i 1997 og -98, altså dei siste åra før det første gjennomslaget til e-boka (titlar i alt er tatt frå Wikipedia):
Brit Bildøen 9 av 14 / Kjartan Fløgstad 6 av 49 / Hans Herbjørnsrud 3 av 9 / Liv Køltzow 11 av 14 / Sissel Lie 3 av 18 / Geir Pollen 9 av 14.
Og så nokre frå den førre generasjonen, nemleg vinnarane av Riksmålsprisen frå 1960 til -65: André Bjerke 0 av 31 / Solveig Christow 0 av 34 / Odd Eidem 0 av 33 / Gunnar Bull Gundersen 0 av 23.
Og heller ikkje av nyare bøker finst det mykje digitalt, jamfør den norske Bransjestatistikken for 2021 (pdf, side 15): «Innenfor allmennlitteraturen er sakprosa i liten grad på digitale flater, mens skjønnlitteratur samlet er på 32% og barne- og ungdomslitteratur er på 26%».
Så må vel svenskane sin påstand handle om Nasjonalbiblioteket si digitalisering og fri bruk? Men éin ting er at …
Vi har skrive mykje om den aukande «folkerørsla» for å fjerne «upassande» bøker frå bibliotek i USA. Men no har folkebiblioteket i New York i samarbeid med tre store forlag sikra gratis digital tilgang til førebels fire av titlane som er forbodne eller utfordra lokalt eller i enkeltstatar. Og her gjeld ikkje «eksemplarmodellen» som er vanleg for e-bøker. Alle får tilgang kor som helst, utan ventelister og faktisk utan lånekort!
No blei du nysgjerrig! Vi googla dette og fann til dømes at éin av fem:
norskingar bruker aldri sykkelhjelm
9-åringar bruker mobilen minst to timar kvar dag
personar i arbeidsfør alder står utanfor arbeidslivet i Noreg
av landets au pairar bur i Asker og Bærum.
Nei, vi vil fram til at berre éin av fem (18 %) av svenskane bruker dei elektroniske tenestene til folkebiblioteka. Dette ifølgje Biblioteksbladet i dag. Dei viser til rapporten Svenskarna och internet 2021. Men det betyr ikkje at folk flest er digitalt heilt hjelpelause, for fire av fem bruker nettet til skattebetaling og helsetenester.
>> 28.10.: Eit godt spørsmål dukka opp i kommentarfeltet i Biblioteksbladet: «18% av vad? Befolkningen?». Om svaret er ja, som ein må tru, er e-bruken ikkje så dårleg. 18% av landets 10,3 millionar innbyggjarar, er altså 1,8 millonar, og biblioteka har 3,6 millionar «aktiva användare». Altså bruker halvparten e-tilboda. Så les vidare med dette i tankane.
Nedanfor har vi kopiert inn oversikta over den digitale bibliotekbruken i ulike alders- og samfunnsgrupper. Men stort meir får vi ikkje vite i denne undersøkinga. Det står heller ikkje noko …
Det er dette som skjer, skriv Sveriges författarförbund i Biblioteksbladet og viser til «appar som används för utlåning av e-böcker ägs av privata företag som inte har något demokratiskt uppdrag. … Är det bibliotekens uppdrag att förmedla eller ska det överlåtas på strömningstjänster? Digitala ljudböcker kräver också sin plats i en samlad biblioteks- och litteraturpolitisk diskussion». Og: «I apparna råder också tystnad, konstaterar författarförbundet som befarar att den professionella vägledningen av bibliotekarier går förlorad. I apparna ”jämställs… facklitteraturens standardverk med lättviktigt strunt” och varje låntagare är ensam. Vad händer då med bibliotekarieyrket?»
Her i landet er det kanskje litt annleis? Appane til bibliotekbrukarar er i alle fall delvis bibliotekstyrte. Men kva forlaga opnar for, er ein annan ting.
Dei svenske forfattarane reagerer også på korleis betaling per utlån av digitale e- og lydbøker «stel» frå bibliotekbudsjetta, slik at det blir mindre til p-bøker og dei andre tenestene.
I Noreg bør vi merke oss dette. Vi er enno ikkje på langt nær så digitale som i Sverige og Danmark. Sjå illustrasjonen, eit utsnitt frå ein tabell Digi-folka presenterte under seminaret i Stavanger i førre veke. Her i landet bruker vi samanlikna med dei berre omlag halvparten per innbyggjar til digitalt innhald.
PS: Nettstaden BOK365.no hadde same dag eit oppslag med vekt på følgjene for dei «tradisjonelle» delane av bibliotekbudsjetta, noko Norsk Bibliotekforening tok opp på Facebook.
4. juli runda Project Gutenberg femti år (tenk på dét!), og meir eller mindre i samband med dette utgav bibliotekaren og omsetjaren Marie Lebert i går ei e-bok med ambisjon å fortelje (den korte) historia til fenomenet. «A Short History of Ebooks» er frå første dag gratis tilgjengeleg på Archive.org. På tre av verdsspråka.
Éin pussig ting, i tillegg til at boka ikkje har ISBN-nummer, er at vi ikkje finn eitt ord om det norske Nasjonalbiblioteket si unike og omfattande digitalisering av bøker. Forfattaren skriv grundig om pionérarbeidet til CENL, nettverket av europeiske nasjonalbibliotek. Dei har ein solid tekst om NB-basen, men likevel ingenting om denne i boka. Forfattaren definerer ikkje nokon stad kva ho meiner med e-bok, men når Gutenberg altså er med, og blant anna Google Books og Internet Archive, så burde jo «Bokhylla» til NB vore med.
Likevel er dette ei bok å kikke på for å sjå situasjonen i dag i perspektiv.
PS: Ei anna e-bok-e-bok 🙂 som set ting i perspektiv:
På TV-intervju under koronaen er jo studioveggar erstatta med heimlege miljø via Skype, Zoom, Signal osv. Dei fleste som blir intervjua på TV er VIP-arar – og med kvar sine VIL – Very Important Libraries – som dei no endeleg kan få vist fram for all verda (rett nok med fare for pinlege avsløringar).
Eit ekstremt døme på den gjenoppliva statusen til biblioteket og p-boka fann vi her om dagen på ABC-Nyheter. Dei skriv om eit luksushotell i Coimbra i Portugal, «nær Joanina-biblioteket, som står på Unescos verdensarvliste». Men nærleiken til eit flott bibliotek er ikkje nok. Her har dei kopiert og planta bibliotekstemninga heilt inn på baderomma: «Flislagt med 1.200 håndlagde og gullbelagte marmor-bokrygger, som alle skal korrespondere med bøker tilgjengelig til låns på hotellet». Berre 5000 NOK for natta. God reise.
PS 1: Espen Andersen blogga for ti år sidan om «hvordan skal man signalisere status med elektroniske bøker?» Med ei skildring av korleis den norske bokbransjen famla seg fram på e-bokmarknaden på den tida! Rørande for oss i ettertid, men BI-professoren sette dei på plass der og då.
PS 2 kl. 22.13: Apropos bøker og bibliotek som kulisse: Knut Hegna skreiv i fleire år e-brevet «Mandag morgen fra informatikk» frå seg til resten av Realfagsbiblioteket på hovudcampus på Blindern. 17. mars 2015 har han ein tekst om temaet vårt; gå til punkt 15 på side 12. Han spør seg om kvifor alle desse professorane og bokhyllene:
«Er det fordi det ikke fins andre kulisser eller kan vi håpe på at det skal uttrykke faglighet, faglig tyngde, kunnskap og visdom. Da legger det jo et press på oss for å holde den forestillingen vedlike gjennom å ha:
• de gode samlingene (på kort og langt sikt), • en katalog som gjør det mulig å finne fram • et personale som kjenner disse punktene og er i stand til yte tjenester på basis av dette»
PS 3: Alle desse PS-ane kjem av så mange gode innspel, til og med på ein søndag i juni, som i dag. Ja takk til fleire 🙂
Lydbøker i eit norsk bibliotek i 2019. Ikkje stor skilnad i dag
>> Sjå også viktig kommentar nedanfor
Den kommersielle delen av bokbransjen har til no meint svært lite offentleg om tilgangen for biblioteka til e-bøker og særleg lydbøker. Heller ikkje har nokon forsøkt å presse dei, til dømes ikkje det som er igjen av norsk kulturpresse. Nasjonalbibliotekar Sira Myhre skal ha hatt samtalar med bransjen, men har etter 3/4 år ingenting nytt å melde (sjå lovnaden hans i september). Men i USA no, nærmare bestemt i staten New York, er forleggjarane og forfattarane tvungne fram i lyset. Og det synet er ikkje vakkert, sett med bibliotek- og lånar- og ein god del andre auge.
For ein månad sidan skreiv vi om eit lovforslag i staten Maryland som skulle gje biblioteka vesentleg betre tilgang til desse bøkene. Når forhandlingar ikkje fører fram prøver dei den juridiske vegen. No er, ifølgje Publishers Weekly, eit tilsvarande lovforslag lagt fram i New York. Først då kjem bokbransjen og lobbyistane deira med klar tale, og då med …
Media har verkeleg fått auga opp for klikkepotensialet til e-lydboka. Jørn Lier Horst versus Gyldendal er blitt ein typisk juridisk avisføljetong, og dei to nye «strøymarane» som fekk forlaga til å lee litt på seg i skyttargravene har ført til nokre ganske omfattande, men ikkje avklarande oppslag.
Som i Aftenposten 7. mai. Forskar Terje Colbjørnsen trur «ikke det lar seg gjøre å samle alle lydbøker i praksis. … Jeg tror ikke vi noen gang kommer dit heller». Mens Bok365-redaktør Vebjørn Rogne trur «det kan være mulig å skape en modell for lydbøker som er bærekraftig for både forfattere og forlag».
Men ingen nemner biblioteket. Det er over to år sidan dåverande kulturminister Skei Grande bad «Forleggerforeningen bli enig med Nasjonalbiblioteket om en snarlig utlånsordning for e-lydbøker». Men ikkje sidan Sira Myhre sin lovnad om gjennombrot 21. oktober i fjor har vi høyrt noko meir.
I svenske Biblioteksbladet skreiv fredag Karin Linder, generalsekretær i Svensk biblioteksförening, ein kronikk der ho forsøker å sjå dette temaet litt i fugleperspektiv. Ho slår først fast at «Den digitala tekniken rubbar det litterära eko-systemet», eit system som stammar frå 1974, og spør seg så om «inte hela systemet måste ses över. Är det verkligen bara ett problem för biblioteken när förutsättningarna att utföra uppdraget är fundamentalt förändrade? Även förläggare och författare påverkas av hur vi som användare av olika tekniska lösningar för medier beter oss. Jag tror att det är mycket olyckligt att utifrån enbart delar av system lappa och laga och med tekniska förutsättningar fastna i ett spår. Vi behöver se över hur samverkan kan ske i det litterära systemet och hur olika verksamheter bäst stöttar varandra». Bra!
Det norske litterære systemet kan seiast å vere endå femten år eldre enn det svenske, og heller ikkje dét særleg fornya sidan då. Ironisk nok var folkebiblioteket heilt sentralt i eit forslag sett fram under eit legendarisk litterært toppmøte 12. februar 1959 på restaurant «Glohane» i Oslo. Forslaget skulle seinare, i form av innkjøpsordninga, bli starten på ei unik fornying av ein nasjons litteratursystem. Ironisk? Fordi vi for to år sidan fekk lese at biblioteka i dag er nærmast uinteressante i litteraturpolitikken. Men om svenskane no kan få til noko, så kanskje nokon kan bli inspirerte her også.
Men i den US-amerikanske delstaten Rhode Island må dei alt ha hatt ein systemgjennomgang, for der …
Når det gjeld e-bøker ligg som kjent USA og den engelskspråklege verda langt føre den norskspråklege. Der blei det langt tidlegare vanleg å gje ut på papir og elektronisk parallelt, og eldre norske bøker har berre i liten grad kome som e-bok, sjå til dømes at berre to av Stein Mehren (siste utgjeving i 2008) sine 21 titlar/utgåver er å få kjøpt som e-bok hos Ark.
Men kanskje er det ein fordel for oss å kunne lære av feila dei må gjennomgå før oss. Eller er det ingen veg utanom?
Dette er jo standarden også hos oss; at bibliotek og skolar ikkje får eige, men berre leige nedlastbare e-bøker. Eit døme frå artikkelen: Eitt enkelt e-eksemplar av Anne Franks dagbok kan koste ein skolekrins heile 27 dollar per elev per år – og der mesteparten av pengane går til søkkrike forlag.
Bloggaren kjenner dårleg til undervisningsmetodar og pensumordningar i norsk skole i dag, men kanskje er også vi der snart?
Ein representant for skoleverket oppsummerer ulikskapen som då oppstår mellom rike og fattige elevar og familiar slik:
«Folk kan framleis få tilgang til ressursar med eit kort, men det er ikkje lenger med eit bibliotekkort eller student-ID; det er med kredittkort. Eit bibliotekkort er ei legitim, utjamnande kraft som sikrer at alle har tilgang til kunnskap».
Eller det skulle ha stått: «Eit bibliotekkort var og burde framleis vere ei legitim, utjamnande kraft …».
I ei pressemelding i dag på Ritzau kan vi lese at det danske kongelege nasjonalbiblioteket har inngått eit samarbeid med Saxo, «Danmarks største online boghandel og driver medlems- og streamingplatformen Saxo Premium», om å tilby «over 75.000 titler i e- og lydbogsformat til mere end 200.000 studerende på ungdomsuddannelserne».
Det ser ikkje ut til å vere primært lærebøker og pensum, men det vanlege tilbodet av e-bøker og e-lydbøker, som vel også i DK er mest skjønnlitteratur. Og mykje «krimi».
Interessant at staten her ikkje berre speler på lag med det private næringslivet, men at dei favoriserer eitt firma.
Til skilnad frå det norske Nasjonalbiblioteket som i fjor samarbeidde med organisasjonane til forlaga og forfattarane om eit ekstraordinært konronarelatert tilbod til bibliotek og studentar og forskarar.
Om biblioteket igjen må «gå sakte», eller uansett: Kvifor ikkje gjenbruke denne tenesta til biblioteket i Bergen: Frie e-bøker! For vi har vel ikkje høyrt noko frå Abid Raja og NB om fleire ekstraordinære e-bokmidlar?
Og vidare: Vi såg nyleg at biblioteka på Kongsvinger og Åsnes deler på e-ressurar og bidrar til å spreie arrangement frå Litteraturhuset i Oslo til folk i Glåmdalen. Ein slik avtale kostar sikkert ein del, men det finst mykje anna som det vil vere fritt å lenke til på den lokale heimesida, som arrangementa til Nasjonalbiblioteket. Dei har både podcastar og videoar.
Elles merka vi oss at på Viken fylkesbibliotek sitt nettseminar «Bibliotek i krisetider» blei det etterlyst «et digitalt veiledningstilbud ala Biblioteksvar som kan ivareta en god dialog med folk». Jamfør punkt nummer 12 på samlinga vår med tiltak for biblioteket etter korona.
Den bloggposten har vi dei siste dagane hatt mange nedlastingar av frå Sverige. Når no mange av biblioteka deira må stengje eller innføre restriksjonar, er det for første gong, og dei kan trenge gode råd frå oss.
På Khrono i dag: «Sammen med Høgskolen i Innlandet (HINN) og OsloMet har Norsk lyd- og blindeskriftbibliotek (NLB) satt i gang et prøveprosjekt hvor studenter kan få pensum i form av lydbok eller e-bøker, dersom de har behov for det. — For mange studenter vil dette være avgjørende for om de klarer å fullføre studiet sitt, sier prosjektleder i NLB, Hanne Lillevold».
4. juli runda 
