Med marssola i ryggen kan framtida sjå lysare ut for telefonkioskutlån enn for bibliotek
Vi blogga 6. mars om at Det s kj ør e Nettbiblioteket er ein realitet, altså om følgjene av dei 20 millionar store kutta i NB-delen av statsbudsjettet. Då var det få detaljar om fjerninga av kvar tredje digitaliserte bok, men no har nettstadenKontekst.no intervjua assisterande nasjonalbibliotekar Roger Jøsevold om dette, og han «trøyster» oss med at «De bøkene som gjøres utilgjengelig for lesing hjemmefra er de som er minst brukt. Bøkene vil fremdeles komme opp når de gir treff i søket, men for å få lesetilgang må man enten søke om begrenset tilgang til forskning eller dokumentasjon eller oppsøke Nasjonalbiblioteket».
Trur vi regjeringa vil plusse på så det monnar i revidert nasjonalbudsjett i mai? (trygg er slett ikkje Sira Myhre i intervjuet i Forskerforum). Trur vi ei sannsynleg ny Erna-regjering til hausten, med FrP-støtte, vil gjere det?
Jo før, jo heller må folkebiblioteka meir aktivt marknadsføre og hjelpe folk å søke NB om 8 timars «begrenset tilgang til forskning eller dokumentasjon».
For to år sidan laga vi ei konkret, enkel skisse til plakat for nett, skjerm og vegg.
Klikk og sjå teksten. Teikning av Josef Čapek, Public Domain.
Kva gjer ein bibliotekbloggar ein søndag ettermiddag i februar når hopprennet er slutt (der vinnaren vel(?) har fleire litterære gen enn nokon annan i sportsverda)? Jo, til dømes gjer bloggaren nokre mållause søk på nb.no, det norske Nasjonalbiblioteket sin store base med digialisert materiale av ulike slag. Og oppdagar blant anna at av dei p.t. 49 584 digitaliserte radioprogramma er det treff på «bibliotek» i 128 av dei. «Deichmanske bibliotek (Oslo) 150 år. Intervjuer med avdelingsbibliotekarene» er eit innslag på snautt 13 minutt som stod på programmet 12. januar 1935. Her kan vi mellom skraping og susing høyre stemma til sjefsbibliotekar Arne Arnesen (kjend for fleire generasjonar bibliotekarar for sin norske versjon av Deweys Klassifikasjon). Og når utlånssjef Alf C. Melhus (etter 5 minutt og 50) blir spurd om den mest populære faglitteraturen, får vi det saklege svaret at «efter reserveringene å dømme skal det visst være Hitlers Mein Kampf».
Just like that. Men det ville vore feil å ikkje ha boka, slik det også er i dag. Og på den tida var «Innen Høyre … folk mer positive til Adolf Hitler enn til Vidkun Quisling og NS», jf. Trond Nordby i Norgeshistorie.no. Og blant anna «Aftenposten sviktet da avisen gjennom mesteparten av 1930-årene av redsel for kommunismen gikk langt i å forstå og forsvare det som skjedde i Adolf Hitlers Tyskland», jf redaktør Trine Eilertsen 3.10. 2019.
Ei anna oppdaging denne søndagen er at ein kan søkje og få treff på ord i tekstane også i dei over29 000 dokumenta i den digitaliserte brev- og manussamlinga. Så handskriftene er altså OCR-lesne, så godt det lar seg gjere i 2023. Her fann eg 9 treff på «Moss». Henrik Ibsen sitt brev til Suzanna 22.9.1895 er, som alltid frå den mannen, svært lett å tyde, mens Edvard Munchs brev til Harry Fett er verre. Men breva er altså OCR-lesne, så berre last ned uleselege brev og tekstar (den lille nedoverpila oppe til høgre), merk innhaldet og lim det inn i ein tekstbehandlar. Slik får ein til dømes vite litt om Munch sitt opphald i Gøteborg i 1933, blant anna at han der «Så og talte ikke med noget menneske i 14 dage. Sligt hjælper og jeg håber det skal bli folk af mig tilslut».
Vi blogga om dette i juli: Alvorleg åtak på digital bibliotekverksemd. No kan ein følgje med på bloggen til Kathleen McCook for å bli orientert om utviklinga. I natt (norsk tid) skreiv ho om at rettsprosessen er i gang mellom Internet Archive og fire av dei største forleggjarane i USA.
Kort fortalt: IA har skanna bøker og «låner» dei ut digitalt etter «eksemplarmodellen», éitt «eksemplar» per lånar til kvar tid (på same måte som papirbøker – og som dei kommersielle lyd- og e-bøkene i norske folkebibliotek). Dette starta dei med under koronaen som eit naudtiltak då dei fleste biblioteka var stengde. Men om forlaga vinn saka, tenesta blir stengd og Internet Archive blir dømd til store erstatningar, betyr det ikkje at den gjeldande US-amerikanske opphavsretten er sikra, men at grensene er flytta. Electronic Frontier Foundation (EFF), tilsvarande vårt EFN, skriv: «The publishers are not seeking protection from harm to their existing rights. They are seeking a new right foreign to American copyright law: the right to control how libraries may lend the books they own».
Dette kan få dramatiske følgjer. I den noverande overgangsperioden mellom papir og digitalt kan ein slik dom vere eit startsignal for å …
Etter forslaget i førre veke om ny boklov er det ikkje berre spenning om høyringsrunden og den endelege lova, men også om departementet og lovgjevarane i den varsla forskrifta til lova vil presentere «ei minimumsløysing» (sitat NBF-leiaren) for forhandlingane, altså om pris osv., mellom biblioteka og forlaga (sjølv har vi ikkje tru på at forskrifta kjem til å innehalde slike føringar).
Kan det dei kjem fram til, som sjølvsagt må bli betre enn situasjonen i dag, påverke innhaldet i den komande forskrifta?
«Overordnet verdi» for Digin er å «Samle, styrke og effektivisere bibliotekenes digitale innholdstjenester for å sikre likere tilgang og bedre vilkår».
«I eit oppsiktsvekkjande innspel innlevert 7. juli i det pågåande søksmålet deira, skuldar fire gigantar innan forlagsverda (Hachette, Penguin Random House, HarperCollins og Wiley) Internet Archive for å stele, å utføre «storskala brot på opphavsretten» og å «[spreie] fulltekst digitale piratkopiar gratis.” Dette er ganske ville påstandar – spesielt med tanke på at Internet Archive’s Open Library opererer på dei tradisjonelle vilkåra som biblioteka i dette landet har følgt i fleire hundreår. Open Library låner ut bøker, som det eig, til éin låner om gangen, for ein fast periode – akkurat som alle andre bibliotek. Som alle andre offentlege bibliotek tar ikkje Open Library pengar for denne tenesta. Hovedskilnaden er at Open Library låner ut e-bøker på nett. Kvar e-bok blir skanna frå ein papirkopi, og papirkopien er lagra og sirkulerer ikkje; denne praksisen kallast Controlled Digital Lending, eller CDL».
JoLis – Journal of Librarianship and Information Science – har no ein artikkel basert på ei spørjeundersøking til bibliotekleiarar og -tilsette i britiske folkebibliotek: Delivering services in the new normal: Recording the experiences of UK public library staff during the COVID-19 pandemic. Mykje er sikkert kjende tonar for norske og nordiske bibliotekarar. Vi merka oss særleg frustrasjonen med å ikkje nå fram til folk som manglar nettoppkopling eller har dårleg kunnskap om nettbruk. Korleis var dette hos oss? Vi omset her eit avsnitt frå artikkelen:
«Sjølv om dei leverte naudsynte fysiske og digitale tenester under nedstengingane, makta ikkje respondentane alltid å gjere kjent kva for tenester som var tilgjengelege for lånarane. Dette blei spesielt hemma på grunn av problem med brukarar som ikkje hadde tilgang til IKT-infrastruktur eller Internett. Dei fleste av respondentane oppgav at kontakt med lånarane blei gjort gjennom sosiale medium og e-post. Dette etterlet då ein heil del av innbyggjarane utan kontakt, spesielt dei som normalt set lita si til biblioteket for visse tenester, som eldre eller dei utan IKT-infrastruktur. Dette problemet framhevar det digitale skiljet som gjeld i Storbritannia. Trass i at Internett og anna IKT-tilgang har auka dei siste åra, er det framleis mange som ikkje har desse fasilitetane eller ikkje er i stand til å bruke dei effektivt. Dette er nøkkelpersonane som vil ha nytte av å vite om tenester som Klikk og hent og heimelevering. Respondentane understreka frustrasjonen over å ikkje vere i stand til å marknadsføre tenestene godt nok».
Typiske inngangar til norske elektroniske bibliotektenester per mars 2022
På Biblioteken.fi kan vi lese at dei der «siktar på ett e-bibliotek med ”allt i en lucka”. … För närvarande är bibliotekens e-materialsamlingar uppdelade på flera olika plattformar som är svåra att använda och vars åtkomst beror på hemkommunen. I projektet planeras en ny organisation tillsammans med biblioteksfältet, förhandlas och skapas en ny licensmodell med materialens upphovsrättsinnehavare och utvecklas en plattform via vilken e-biblioteket används i framtiden. Målet är att kunderna ska kunna använda det gemensamma e-biblioteket från och med 2024. I det första skedet är det tänkt att e-biblioteket ska inkludera e-böcker, elektroniska ljudböcker och faksimiltryck av e-tidningar. Tekniken utformas så att annat material vid behov kan inkluderas senare».
I det norske Digin-prosjektet snakkar dei også om «økt synliggjøring av digitale innholdstjenester for publikum, … og gi mer sømløse tjenester», i tillegg til alt det andre.Så det blir vel noko finskliknande?
Alle med litt kontakt med barn og unge veit at medievanane har endra seg radikalt dei siste åra. Men det kom likevel brått på denne veka då fleire truverdige folk på ulike boklege fagfelt har vore i media med uvanleg nedslåande spådomar om boklesingas framtid. Men ein bibliotekar har tatt til motmæle. Delvis. Han er i alle fall ikkje fullt så pessimistisk.
For tre år sidan siterte vi ei norsk undersøking om lesing av skjønnlitteratur og om kva folk føretrekker av papir eller digitalt. 70 prosent i aldersgruppa 15–19 år svarte papir, mot 8 prosent lydbok. Men noko må ha skjedd sidan då. For søndag sa forfattaren Anne B. Ragde til Dagbladet at ho har «gitt opp ungdomen». Ho ser ingen vits i å skrive meir for dei. Måndag melde leseforskar Tove Stjern Frønes i Vårt Land at «lesevanene stuper». Og i dag seier Barnebokinstituttet sin eigen fagleiar, Øystein Espe Bae, til Klassekampen at «tida er moden for å gå bort fra papirboka som et “verneverdig konsept”».
Klassekampen byggjer på ein artikkel av Bae i Periskop 14. februar. Her tar han p-ordet i bruk, noko underteikna har venta på, men ikkje sjølv har våga å bruke: «Ein ser ikkje alltid eit paradigmeskifte når ein står midt oppe i det». Han innleiar slik:
Ei undersøking nyleg utført av Strathclyde-universitetet i Glasgow viser at folk flest i Storbritannia har ønska det fysiske biblioteket tilbake og at heimlån av trykte bøker framleis står sterkt. Meir enn halvparten av vaksne (57%) meiner det digitale ikkje kan erstatte det fysiske biblioteket, mens berre 22 prosent meiner det motsette. Og folk av alle aldrar gjekk primært inn for det fysiske; frå 48% av dei yngste (18 til 34 år) til 64% av dei over 55. Leiaren for undersøkinga seier at: «Folk har sakna fysiske bibliotek mens dei har vore lukka. Dei er stressfrie, roande stader der folk kan gå for å slappe av, låne bøker eller studere».
Trass i periodar med nedstenging og det auka tilbodet om e-innhald har berre kvar femte bibliotekbrukar brukt det digitale. I dei aller fleste biblioteka utgjer aukinga i e-bokbruk i gjennomsnitt 10-20 % av dei fysiske utlåna ein kunne ha venta om biblioteka hadde vore opne.
Kvar fjerde bibliotekbrukar (24%) seier endringane under pandemien vil påverke måten dei bruker biblioteka på i framtida, mens halvparten (47%) seier det motsette.
Då er det trist å vite at nedlegginga og frivillegiseringa av britiske folkebibliotek, som var omfattande etter det konservative regjeringsskiftet i 2010, berre har halde fram under pandemien.
Jacob Nicolai Wilse skreiv nokre av dei første bygdebøkene våre, om Spydeberg og Eidsberg i Østfold
Nyordninga med full digital pliktavlevering, som vi skreiv om 22. desember, der vi fann både surt og søtt, er no offisielt annonsert på Bibliotekutvikling.no. Her får vi først lese ei gjentaking av det gamle, kjente om at «Bruk av det pliktavleverte materialet er etter lov og forskrift begrenset til forsknings- og dokumentasjonsformål».
Men så kjem ei presisering som er ny, og ho vil hjelpe både bibliotektilsette og brukarar rundt i landet, som til no har vore usikre på dette: «Dokumentasjonsformål omfatter også bruk av kildemateriale i utredningsarbeid, slektsforsking og bygdebokskriving. Det samme vil gjelde journalister og forfattere som søker etter bakgrunnsstoff til prosjektene sine».
Mange folkebibliotek har praktisert omlag noko slikt, andre i mindre grad, men no står det mykje tydelegare.
Då står det berre att at Nasjonalbiblioteket reviderer sidene sine i tråd med dette, slike som denne, denne og denne (lasta ned 20.1.22).
PS 1: Dette er endeleg eit døme på at brukarane har trukke eit litt lengre strå enn opphavarane. Til dømes sa Kopinor i høyringa at «forslaget legg opp til ein dramatisk utvida tilgang til åndsverk, noko som undergrev interessene til rettshavarane og er i strid med internasjonale konvensjonar». Sjå Prop-en side 16. Dei nemner ikkje då at dei sjølvsagt får royalty for bruken.
PS 2: Nokre folkebibliotek har vore kjapt ute med info om endringa, blant anna Karmøy og Sarpsborg.
Her på bloggen har vi den siste tida av fleire grunnar ikkje vore spesielt imponerte over IFLA, den internasjonale bibliotekorganisasjonen. Men når dei no legg fram ein ny Trend Report 2021 Update, er det grunn til å studere han nærmare. Heilskapen i rapporten vil vi nok kome tilbake til, men her og no vil vi konsentrere oss om noko av det aller viktigaste, men dessverre ikkje mest oppmuntrande, nemleg «The Privatisation of Knowledge» (trend nummer 16, side 23).
Kapitlet er problematiserande og ikkje forskjønnande på nokon måte, til skilnad frå det meste anna frå den kanten. Til dømes kjenner vi i dag svært godt til kor vanskeleg det er for biblioteka at musikk og lydbøker i overveldande grad er blitt digitale strøyme-medium. Produsentsida som avtalepartnar har aldri vore så avvisande og likesæle til biblioteka som no (at berre under halvparten av bøkene i nb.no i dag er opne for alle, er også uttrykk for dette, då denne «døra» har vore like stengd i seksten år; for bøker nyare enn 2000). Og når pliktavleveringa er blitt heildigital frå nyttår, har også dette negative følgjer for bibliotektilbodet.
I teksten om trend 16 gjer IFLA også merksam på dei ytterlegare avgrensingane vi vil få når blockchain blir standard teknologi for tilgang til informasjon og kunnskap. Berre få politikarar og samfunnsstrategar «leikar seg» i dag med at biblioteka ikkje trengst, for vi har jo internett, men …
Fjernlånshyllene i folkebiblioteka avslører ganske avanserte interesser i folkedjupet. Klikk og kikk
>> Sjå også viktig kommentar frå Lars Egeland nedanfor
Førstebibliotekar Åsne Høgetveit ved UiT er fast spaltist kvar sjette måndag på Khrono. Denne veka skriv ho om omlegginga til digital pliktavlevering av bøker til Nasjonalbiblioteket frå nyttår. Det blir endå færre papirbøker ved UH-biblioteka, og til fjernlån til andre bibliotek. For studentar og tilsette er betre digitalt tilbod eit stort framsteg, men nye utfordringar kjem til overflata, slike som vil råke blant anna frilansarar og forfattarar, som underteikna. Ho skriv:
«… bøkene skal vera knytt til «dokumentasjon eller forsking». Derfor må ein, for å få digital tilgang til materialet, signere på at det er innanfor ein slik bruk at ein ynskjer tilgang. Ein må sende søknad, som så vert godkjent før ein får ein tidsavgrensa tilgang.
Ein ting er at det ikkje er omtala kva dokumentasjon eller forsking inneber. Slik det vert praktisert i dag får til dømes studentar tilgang til bøker i samband med studiane sine, men om ein tolkar lova strengt er dette kanskje ikkje innanfor? Eg veit eigentleg ikkje».
Dét veit heller ikkje bibliotekarar i folkebibliotek. Underteikna, som i året som gjekk i bokform har grave djupt i østfoldsk målføregransking, har støtt på to ulike tolkingar ved tre ulike bibliotek. Éin stad kravde dei først tilknyting til eit UH o.l., noko eg ikkje har. Eg fekk tilgangen min, i periodar på åtte timar, men det var ikkje berre enkelt.
In this third part of our quest for the librarians´ support for Julian Assange and WikiLeaks Mikael Böök takes a look at what that support would mean in practice. In line with the distinction he made in part two between the man and the thing, he will here focus on the demand to preserve the WikiLeaks in the libraries, for the public and for posterity.
You should not just say it, you should do it too. This is how I perceive Michael Gorman`s remarks (see his comment on the previous two parts of this posting). And I fully agree!
«The Wikileaks trove is present and should be preserved, just as every part of the human record, good bad or indifferent, should be preserved. How to do that?», Gorman asks.
On my personal bookshelf I have a copy of Michael Gorman`s book Our Enduring Values, published back in the year 2000. I have also procured myself with the revised edition, from the year 2015. When I now re-read passages from these books, I cannot but agree with many of his “traditional” views. In particular, with the view that the “traditional” library must survive and will survive (like Gorman, I prefer to put the word “traditional” within quotation marks, because, like him, I don’t want to believe that the libraries will disappear and be replaced by something else).
Now, let’s do a rapid overview of the document collections at WikiLeaks.org.
The sample of items that are currently featuring on its front page gives a first impression. Here is a listing with snippets from the press releases:
Og Forfatterforeningen skriv at «I tillegg til å utelukke gjensyn med folkekjære favoritter, svekker det arkivets verdi som kilde for journalister, medievitere og forskere».
Men denne tenesta er ikkje designa for desse, men for mimring og underhaldning på fritida. Noko anna er Nasjonalbibliotekets kringkastingsarkiv. Til dømes i radioarkivet ligg det meste teknisk til rette for at journalistar og forskarar kunne hatt eit mykje betre verktøy. Her er det profesjonelle søkjeverktøy, men også her er problemet avtalar. Noko er fritt tilgjengeleg (som til dømes denne reportasjen frå 1948 om …
Vi skreiv nyleg om bibliotekstyre i særleg sørstatskommunar i USA som krev fjerning av bøker dei meiner ungane ikkje har godt av å lese. Skildringar av seksualitet og særleg LHBT er utsette. The Guardian følgjer opp saka, og no viser det seg at deling av nyheitsoppslag om dette har ført til store kampanjar i det kristne ytre-høgre. Forslaga om sensur på tittel-nivå er fleire enn nokon gong.
Men samtidig har folka bak Internet Archive og Open Library snikra nokre digitale bokhyller for å gjere desse bøkene tilgjengelege likevel. Blant anna desse temasamlingane:
Ein del av bøkene finst ikkje til utlån, men dei har katalogpostar med tanke på seinare innlemming. Men også ein god del nye, aktuelle titlar kan strøymast. Modellen deira er omdiskutert og forsøkt stoppa av forleggjarane, men dette har enno ikkje skjedd. Open Library si «utlånsordning» følgjer eksemplarmodellen, så det kan vere mange på ventelistene.
Minner samtidig om Z-Library, eit reint piratprosjekt med vekt på akademisk litteratur. Les om dette i tilknyting til intervjuet som med-bloggar Mikael Böök gjorde med Alexandra Elbakyan, kvinna bak Sci-Hub.
