Skuggebiblioteka har sjølvsagt «mirrors» for å stå imot åtak frå tidsskrifta o.a.
Denne høge prosenten er innan medisin. Tala er ikkje så skyhøge for t.d. humaniora, som er meir bokbasert. Det handlar også om bøker, men mest om artiklar kopierte frå alle dei store og mindre tidsskrifta. Dette ifølgje svenske Biblioteksbladet nyleg, der Zakayo Kjellström, doktorgradskandidat på dette feltet, uttaler seg ope og positivt om fenomenet. Og utan at kommentarfeltet er blitt fullt av fordømmingar og åtvaringar, slik det var for ikkje lenge sidan.
Dei har fått langsiktige konkurrentar, ikkje berre dei sinnsjukt dyre tidsskrifta, men også statlege Plan S og vanleg Open Access. Likevel, seier Kjellström: «… utvecklingen mot öppen vetenskap kommer att framskrida långsamt, utan att konkurrera ut skuggbiblioteken. Någon laglig, Spotify-liknande modell för forskningslitteratur tror han inte på. – De som skapar och administrerar skuggbiblioteken vill inte vara lagliga. Det finns inget intresse av att bli erkänd av någon stat eller lagliga ramverk. Vad det finns intresse för är att sprida vad man anser tillhör allmänheten … Man upplever att forskningen kommodifieras; att den säljs och köps på ett sätt som inte är gynnsamt om vetenskapen ska fortskrida som den borde göra. Kostnaden för den kan ibland vara absurd, inte bara för privatpersoner och enskilda institutioner, utan också mer generellt för det globala syd».
Og i tillegg: «Viktigare är nog tjänsternas användarvänlighet. De är mycket mer effektiva och lättmanövrerade än vetenskapliga databaser och universitetskataloger. Även rätt effektiva system är krångliga: institutionella inloggningar, proxyservrar. Om jag kan ladda ner en artikel med endast ett klick, i stället för femton, kommer jag att göra det».
For tre år sidan intervjua vi på bloggen Alexandra Elbakyan, initiativtakaren til skuggebiblioteket Sci-Hub. I dag er særleg Anna’s Archive i fokus, som fangar opp Sci-Hub og fleire av dei andre «piratane». I februar skreiv vi om suksessen, men også trugsmåla mot det meir opne Internet Archive.
2. februar var kulturhovudsaka i Klassekampen halvannan side negativ omtale avInternet Archive (IA), det private, ikkje-kommersielle biblioteket som låner ut skanna bøker på nett. Dei er saksøkte av fire digre forlag i USA, og no vurderer norske forlag å hengje seg på, får vi vite, godt hjelpt av venstresidas dagsavis.
Men kor lurt er dette i ei tid då den internasjonale underhaldningsbransjen digitaliserer og kommersialiserer stadig fleire medieformar? Og då politikarar overser eller ofte tynar bibliotektilbodet? Kvifor ikkje opne for drøfting av andre modellar enn den 300 år gamle copyrighten?
Avisa har vald å ikkje intervjue folk med andre synspunkt, i til dømes copyleft-miljø. Og heller ikkje bibliotekaktivistar. Vi får vite at nasjonalbibliotekar Sira Myhre «synes ikke noe om» det IA står for. Mens Kim Tallerås ved ABI/Oslo Met får forklare litt om rettssaka (endå eit problem her er at det ikkje blir forklart at «fair use» er USA-juss og irrelevant i Noreg).
Oppslaget har i ettertid verken fått oppfølging eller skapt debatt, noko som er sjeldan for prioriterte saker om kultur i denne avisa. Heller ikkje ein kortversjon av denne teksten fekk plass på debattsidene. Derfor ei utdjuping her:
Utan verken første- eller n’tehands kunnskap om US-amerikansk styringsverk og juridiske prosessar, tar eg sjansen på å dele dette frå Stillehavskysten: San Francisco Board of Supervisors, som ser ut til å ha mykje makt i denne byen, har einstemmig gått inn for eit lovforslag som vil gjere verksemda til Internet Archive lovleg. Pluss tilsvarande som andre bibliotek står for. Internet Archive skreiv sjølv om dette i april.
Internet Archive inneheld blant anna Wayback Machine med arkiverte kopiar av utruleg mange nettstader frå 1996 og frametter, arkiverte lydband, dataprogram og filmar osv., som anten er opphavsrettsleg beskytta eller har ein Creative Commons-lisens. Dei samlar også digitaliserte bøker frå ei rekke bibliotek verda rundt. Men bokbransjegigiantane i USA ønskjer å knekke IA gjennom ei omfattande rettssak der dei påstår at tenesta er rein piratverksemd.
Men lovforslaget var i alle fall ikkje skrota enno i oktober, for då blei politikaren som gikk i spissen for forslaget, utnemnd til IA-helt for 2023.
På bloggen har vi skrive mykje om IA gjennom fleire år. Og bruker Wayback Machine titt og ofte. Til dømes 5. desember då eg skreiv om skillingsvise-tenesta til Gunnerusbiblioteket i Trondheim. På WM fann eg at tenesta i alle fall hadde vore på nett sidan 27. januar i år. Då var nettstaden lasta ned første gong.
Ei kjapp lesing av (nokre av) dei 40 høyringssvara som blei publiserte hos Kulturdepartementet i dag, fortel at skiljet mellom børs og katedral er større enn nokon gong. På bibliotek- og formidlarsida er det stor uro over dei elektroniske lydbøkene, mens forlaga og forfattarane er godt nøgde med alle delar av denne lovprosessen og treng ikkje nemne lydbok i bibliotek med eitt ord.
Eg vil framheve Biblioteksentralen sitt grundige svar. Dei oppsummmerer blant anna slik:
«Stridens kjerne er at rettighetshaverne motsetter seg bibliotekenes adgang til å kjøpe inn og låne ut digitale utgaver av verket/boka uten å innhente samtykke fra forfattere og forlag. Dette var forståelig for noen år siden, da kopisperrer, utlånsmodeller og bibliotekvederlag ikke var like avklart, men nå virker motstanden uforståelig.
Den virker også styrt av en ubegrunnet redsel for at markedet for særlig lydbøker skulle ødelegges nært totalt av bibliotekenes utlån, selv om det ikke fins tall som vi har sett som underbygger en slik påstand. Tvert imot har strømmetjenestene økt sin vekst etter at bibliotekene startet opp med digitale lydbøker (uten at det med sikkerhet fins en sammenheng her)».
Norsk Bibliotekforening har på si side levert ei eiga opphavsrettsleg utgreiing og er meir kortfatta i høyringssvaret. Dei avrundar slik: » … det er særs viktig at retten til digitalt utlån frå bibliotek blir presisert så snøgt som råd. Status per i dag er at forlaga ikkje tilbyr bokgruppe 8.9, dvs. e-versjonen av bokgruppe 2, til folkebiblioteka. Det trengst eit regelverk som ikkje hindrar biblioteka i å oppfylle oppdraget sitt».
Klassekampens hovudoppslag på kultur i dag handlar om dette som kjem godt fram i stikktittelen: «Det er uproblematisk å åpne for utlån av digitale lydbøker, mener Bibliotekforeningen. Forleggerforeningen er uenig». Litt meir i detalj:
«På oppdrag fra Forleggerforeningen har jussprofessor Ole-Andreas Rognstad utredet en ordning med leveringsplikt for lydbøker til bibliotekene. Han konkluderte med at det er «tvilsomt» om en slik regel kan innføres uten å komme i konflikt med lovgivningen i EU og EØS» (sjå side 47 ff her).
Mens advokat Vebjørn Søndersrød, engasjert av NBF, «mener det ikke er noe i veien for at bokloven også kan omfatte en leveringsplikt for lydbøker. … det koker ned til kompensasjonen som blir gitt til forfatterne..». Det siste går også fram på NBF si heimeside i dag (sjå Søndersrød sitt notat).
NBF-leiar Vidar Lund oppsummerer i Klassekampen: «– Derfor er det ekstra viktig at regjeringen nå blir informert om at leveringsplikta kan innføres uten å være i strid med lovgivningen».
Det har til no (1. november, dvs. ein månad før fristen går ut) berre kome inn tre, svært tynne, høyringssvar til utkastet til forskrift, der biblioteka altså glimrar med sitt fråver.
PS: På Bok365 i dag er også biblioteka i fokus. Også her er Vidar Lund intervjua. Lydbøkene er nemnde, men innkjøpsordninga og litteraturutvalet i folkebiblioteka er utgangspunktet.
Internet Archive innbyr 20. april til seminar om dette. IA-grunnleggjar Brewster Kahle skal snakke med forfattar og jussprofessor Jessica Litman om «opphavsrettslover som er utforma av advokatar og lobbyistane deira» – gir dei «verkeleg … meining for dei aller fleste av oss? Bør kvar samhandling mellom vanlege forbrukarar og opphavrettsleg verna verk vere avgrensa gjennom lovgiving? Er det praktisk muleg å handheve slike lover, eller å vente at forbrukarane skal følgje dei? Kva for verknadar har slike lover på informasjonsutvekslinga i eit fritt samfunn?»
Boka til Litman, Digital Copyright, ligg sjølvsagt fritt tilgjengeleg på nettet.
Her heime såg vi nyleg korleis forlagslobbyen effektivt jaga den sosialdemokratiske kulturministeren Trettebergstuen vekk frå lovnaden i august om at «det innføres en leveringsplikt til folkebibliotekene», til det diametralt motsette: «I lys av innspillene som har kommet inn i høringsrunden, opprettholder departementet ikke forslaget om å omfatte bibliotekene i leveringsplikten i lovforslaget § 7».
Forgjengaren hennar, Trine Skei Grande (V), var i si tid like skråsikker på at lydbokutfordringane til biblioteka kunne løysast politisk. Ho er vel grundig ute av politikken no, men vi ventar sjølvsagt at det ofte svært fridomselskande partiet hennar tar saka fatt i stortingsdebatten om boklova.
For eit år sidan her på bloggen kunne vi sitere nasjonale kulturtoppar i fleng om kor bra den komande boklova ville bli for biblioteka, til dømes: «Den nye boklova vil styrke biblioteka… », sa statsekretær Odin Adelsten Aunan Bohmann i Kulturdepartementet, og sjefen hans, minister Trettebergstuen, var opptatt av «politiske virkemidler som sørger for et mangfold av litteratur ut på markedet og ikke minst inn i bibliotekene der folk bor».
Men konkrete var dei ikkje. Og slett ikkje om forslaget om leveringsplikt til bibliotek. Så underteikna er ikkje overraska over lovforslaget som kom i dag. Der heiter det blant anna (lei for ein slik kort kortversjon, men det kjem nok meir seinare):
«I lys av innspillene som har kommet inn i høringsrunden, opprettholder departementet ikke forslaget om å omfatte bibliotekene i leveringsplikten i lovforslaget § 7».
PS kl. 13.58: Norsk Bibliotekforening er på banen med ein skarp analyse.
Det går nokre år mellom kvar bibliotekdemonstrasjon ved Stortinget. Her frå NBF sin aksjon for å bevare bokbussane på statsbudsjettet i 1989. Det er vel på tide igjen.
Ikkje overraskande er pressa full av sjokkreaksjonar på at dei økonomiske kreftene bak forfattaren Roald Dahl (1916-1990) sine etterkomarar vil tilpasse seg dei mest lett-krenkelege lesarane. Rettshavarane, Roald Dahl Story Company, blei i 2021 kjøpt opp av Netflix. I big tech kan alt skje.
Avisa Klassekampen intervjuar i dag ein ekspert på opphavsrett som er klar på at «Dahls norske utgiver, Gyldendal, er pliktige til å følge rettighetshavernes linje. Derfor endres også de norske oversettelsene. – Forlaget får sine rettigheter av arvingene, og nå er det laget en endring som skal ivaretas. Her er det ingen tvil».
>> 22.2.: Men ikkje alle endringane, seier Gyldendal no til Nrk.no.Og det britiske forlaget vil gi dei originale i tillegg.
Avisredaktør Mari Skurdal tar saka fatt i leiarartikkelen og peikar på scenariet at også dei norske folkeeventyra skulle bli handsama på denne måten: «Ingen sensitivitetsleser ville vel heller latt et eventyr som «Smørbukk» stå urørt. Det ville gjort oss til et fattigere og mer konformt land».
Og kva med biblioteka, som har titusenvis RD-bøker?
For hundre år sidan måtte bibliotekarane verne ungane mot alt som kunne smake av sædløyse og umoral. I John Ansteinssons bok «Bibliotekstell» frå 1933 heiter det:
«Den første betingelse for å kunne gjøre et godt bibliotekarbeide blandt barn, er godt utvalg av omhyggelig siktet litteraturfor barn og ungdom. Denne litteratur opstilles for sig selv, og ikke blandet sammen med den almindelige litteratur. Har man plass til det, vil man kanskje også gi barna direkte adgang til hyllene, men mange steder vil rimeligvis bibliotekaren være henvist til å være mellemledd mellem barna og bøkene og ekspedere dem over skranken» (mine uthevingar).
Enno på 1960-talet fekk underteikna tenåring berre under tvil tilgang til vaksenavdelinga på biblioteket på Torshov i Oslo, så lenge eg heldt meg ved hylla for sportsbøker, for slikt hadde dei ikkje i ungdomsavdelinga.
Den nye barneboksensuren kan vel ikkje få tilbakeverkande kraft? Eller må biblioteka kjøpe låsbare skap for originalutgåvene? Dei vil jo bli dyrebare samlarobjekt, også.
Første januar kvart år markerer blant anna Internet Archive og The Public Domain Review at mengder av åndsverk «fell i det fri», at dei kan brukast fritt og eventuelt kopierast, trykkast opp og spreiast på nytt av kven som helst. Med andre ord er vernetida utløpt.
Til dømes eit bibliotek kan no fritt trykke opp og/eller lage e-bok, lydbok eller podkast av bl.a. lokalhistoriske tekstar eller skjønnlitteratur av forfattarar som gjekk bort i 1952. Eller tidlegare.
I Noreg og det meste av Europa og Sør-Amerika omfattar årets «frigjering» verk av personar som gjekk bort i 1952, altså landa som har regelen «levetida pluss 70 år». Knut Hamsun er den mest kjende norske som blir «fri» i år. I New Zealand og dei fleste landa i Afrika og Asia gjeld «levetida pluss 50 år». I USA gjeld det i år bøker og verk som kom ut i 1927 eller tidlegare.
Når det gjeld akademisk materiale finst ordninga med Open Access, som gjer mykje innhald fritt å lese ofte heilt frå tidspunktet for publisering. Denne bloggen har p.t. 50 artiklar om Open Access og 21 om Plan S.
Så må vi slett ikkje gløyme den verkeleg frigjerande akademiske artikkeltenesta Sci-Hub, starta opp av kazakstanske Alexandra Elbakyan, og som medbloggar Mikael Böök gjorde eit eksklusivt intervju med for to år sidan. Og tenesta Zlibrary som også inneheld bøker.
PS: Så har vi nb.no, den i verdsmålestokk unike avtalen …
Vi blogga om dette i juli: Alvorleg åtak på digital bibliotekverksemd. No kan ein følgje med på bloggen til Kathleen McCook for å bli orientert om utviklinga. I natt (norsk tid) skreiv ho om at rettsprosessen er i gang mellom Internet Archive og fire av dei største forleggjarane i USA.
Kort fortalt: IA har skanna bøker og «låner» dei ut digitalt etter «eksemplarmodellen», éitt «eksemplar» per lånar til kvar tid (på same måte som papirbøker – og som dei kommersielle lyd- og e-bøkene i norske folkebibliotek). Dette starta dei med under koronaen som eit naudtiltak då dei fleste biblioteka var stengde. Men om forlaga vinn saka, tenesta blir stengd og Internet Archive blir dømd til store erstatningar, betyr det ikkje at den gjeldande US-amerikanske opphavsretten er sikra, men at grensene er flytta. Electronic Frontier Foundation (EFF), tilsvarande vårt EFN, skriv: «The publishers are not seeking protection from harm to their existing rights. They are seeking a new right foreign to American copyright law: the right to control how libraries may lend the books they own».
Dette kan få dramatiske følgjer. I den noverande overgangsperioden mellom papir og digitalt kan ein slik dom vere eit startsignal for å …
Då vi i mars skreiv om Biletbruk på bibliotekheimesider handla det om korleis ein kan unngå å bli åndsverklovbrytar. No har det opna seg ein «bakveg» dei færraste ante noko om for eitt år sidan. Eirik Solheim på Nrk Beta skreiv i juni om Maskinenes kreative revolusjon, om kunstig intelligens brukt til å skape bilete. Sjå illustrasjonen her, der vi på nettstaden Craiyon.com gav kommandoen: «Library interior in snow».
Franske bokryggar har både anna retning på ryggtittel og annan farge – kvit. Her franske og – under – svenske bøker i Stockholms stadsbibliotek
Sommar og sol, ikkje sant? Då er det passande å lenke til eit intervju med ei som meiner det er betre med bokryggar som er vridne motsols enn medsols. Og mens alt no handlar om berekraft, også når det gjeld bibliotekdrift, siterer vi ein bibliotekbloggar som meiner dette er eldgamalt nytt. Elles litt om bruk av illustrasjonar på heimesider og om verdien av lesing.
«I eit oppsiktsvekkjande innspel innlevert 7. juli i det pågåande søksmålet deira, skuldar fire gigantar innan forlagsverda (Hachette, Penguin Random House, HarperCollins og Wiley) Internet Archive for å stele, å utføre «storskala brot på opphavsretten» og å «[spreie] fulltekst digitale piratkopiar gratis.» Dette er ganske ville påstandar – spesielt med tanke på at Internet Archive’s Open Library opererer på dei tradisjonelle vilkåra som biblioteka i dette landet har følgt i fleire hundreår. Open Library låner ut bøker, som det eig, til éin låner om gangen, for ein fast periode – akkurat som alle andre bibliotek. Som alle andre offentlege bibliotek tar ikkje Open Library pengar for denne tenesta. Hovedskilnaden er at Open Library låner ut e-bøker på nett. Kvar e-bok blir skanna frå ein papirkopi, og papirkopien er lagra og sirkulerer ikkje; denne praksisen kallast Controlled Digital Lending, eller CDL».
Nasjonalbiblioteket har nyleg lagt ut informasjon om Bruk av bilete på internett- opphavsrett og bibliotek: «Kva som er lov og kva som ikkje er lov å legge ut av fotografi og bilete på nett og i sosiale medium, kan skape hovudbry for dei fleste som jobbar med nettpublisering».
Men mange vil då spørje seg kor ein kan søkje og finne foto og illustrasjonar som kan brukast heilt fritt eller på visse vilkår. Her kjem nokre av kjeldene vi bruker for å illustrere artiklar på denne bloggen. Lenkene er til søk på t.d. bibliotek, lesing, library, librarian osv. (nokre av tenestene har fleire søkespråk):
Sørafrikanske Denise Nicholson snakka om kunnskaps-kolonialisme i Oslo i 2005
Urettvis vaksinetilgang mellom nord og sør er ei stor sak i media no. På NRK.no heiter det: «Norge og flere rike land bidrar til de internasjonale programmene ACT-A og COVAX for å kjøpe opp vaksiner og donere til fattige land. Men det monner lite», seier eit representant for Leger uten Grenser.
Ein parallell er tilgangen eller mangelen på tilgang til forskingsdata; artiklar, bøker og forskingsresultat. Alt i 2005, på det avsluttande plenum under IFLA-konferansen i Oslo, snakka sørafrikanske Denise Nicholson om ”kunnskaps-kolonialisme” (knowledge colonialism). Dette inngikk i karakteristikken hennar av den vestlege verda og særleg USA og EU sin politikk i høve til Afrika og den tredje verda når det gjeld spreiing av åndsverk og kunnskap. Til dømes kunne ikkje bibliotekvesenet i Sør-Afrika overføre bøker til punktskrift eller cd for blinde og svaksynte, noko som var sjølvsagt i vår del av verda. Og tekster av landets eigne forskarar blei ”låste inne” i internasjonale databasar, til marknadspriser fastlagde i USA og Europa. Forskarar, blant anna på sjukehus, risikerte å bli saksøkte om dei brukte eigne manus dei hadde fått publisert i vestlege akademiske tidsskrift. Dermed stod det elendig til med balansen mellom behovet til opphavsmannen og brukarane, der biblioteket vanlegvis er den einaste som stiller opp for dei sistnemnde.
Og i dag er det ikkje særleg betre. Derfor tok den kasakhstanske dataprogrameraren Aleksandra Elbakayan og andre meir anonyme initiativ til «skuggebibliotek» som Sci-Hub og LibGen. Som vi her på bloggen forsøker å skape debatt om. Og som er lasta ned 581 gongar i løpet av ei veke.
Biblioteket tar saka #librarycase 
