La Dostojevskij «grunnlaget for den “russiske verda” og russisk messianisme?» Illustrasjon av V. Perov i offentleg eige.
>> Teksten er litt justert og forkorta på nokre punkt 12.2. 19.50.
7. februar kom på eit svensk fagforum for bibliotekarar den første vantru reaksjonen på påstanden at ukrainske bibliotekarar no kasserer russiske bøker i milliontal. Kjelda var Euractiv.com. Men vi fann saka også hos Newsweek, og dei var i tvil: «Has Ukraine Banned 19 Million Russian Books From its Libraries?» Dei skriv at påstanden «is missing important context».
Eit anna tal som er nemnt er 11 millionar. Rykta varierte også om kva slags litteratur som er eller skal bli fjerna. Men Newsweek oppsummerer: «Utan ytterlegare informasjon kan vi ikkje vite om alle dei forbodne bøkene var av russiske forfattarar eller handla om Russland, om 19 millionar separate bøker ble forbodne eller kor stor del av dei russiskspråklege bøkene som vil bli erstatta av ukrainske utgåver».
>> I områda der russarane har tatt kontroll, har også dei drive utreinsking i bibliotek, då av pro-ukrainske bøker og på ukrainsk språk.
Men alt 23. mai i fjor blei det publisert (på ukrainsk) på Interfax-Ukraina ein svært omfattande plan om kassering av ikkje berre pro-russisk litteratur, men det aller meste russisk, medrekna klassikarane, i alt 100 millionar bøker. På engelsk finst det ei forkorta utgåve på nettstaden til det ukrainske Institute of Mass Information.
Detaljane nedanfor er vår eiga (og DeepL) si omsetting av store delar av teksten frå Interfax-Ukraina. Det meste er eit intervju med Oleksandra Koval, sjefen for Ukrainas bokinstitutt, og ho gjekk altså mykje lenger enn rykta nesten eitt år seinare (sjå også DeepL-oversetting til svensk (pdf)).
Forklaringa kunne vore at dei har moderert seg i ettertid, men vi ser få teikn på dette. Tvert imot tyder ein fersk reportasje i The Times – «On the front line of Ukraine’s cultural de-Russification» – på at planen for tida blir gjennomført til fulle.
Direktøren seier at «først og fremst antiukrainske bøker med imperiale fortellingar og propaganda for vold, pro-russisk og sjåvinistisk politikk [blir] fjerna frå offentlege bibliotek.
I eit par månader no har vi latt oss imponere av, men også fått gode høve til å harselere med den «kunstig intelligente» ChatGTP. For vi representerer jo Biblioteket med Himmelhøge Kvalitetskrav og Kompetanse på Kunnskap.
Men då er det på sin plass, på ein fredag, å sitere frå eit intervju i Computerworld med teknologisjef Erling Schackt frå giganten Check Point Software. Han har både godt og dårleg å seie om ChatGTP og KI generelt, men vi merka oss særleg dette:
«– Lar du den [ChatGPT] løpe løpsk på internett og lese alt, blir den nok ganske rasistisk og fordomsfull. Det er jo mye på internett som ikke stemmer, påpeker Schackt. Å slippe den kunstige intelligensen løs på et bibliotek er heller ikke helt uproblematisk, forklarer han. – Dagens bøker er kanskje 80 prosent research og fakta, men for de øvrige 20 prosentene har vi kunstnerisk frihet til å legge til og trekke fra. ChatGPT lærer det siste også, men vet ikke om det er fakta eller fiksjon den trenes på».
Tenk dét, ja. Og med fare for å få Bernhard Ellefsen m.fl. på nakken kan vi leggje til kor raskt fagbøker på mange felt blir uaktuelle og villeiande. M.a.o. falske.
Ikkje utypisk syn ved norske folkebibliotek. Kassering eller bevaring?
Av Mikael Böök, Isnäs, Finland
“Tyveri av kasserte bøker” var en rubrik på listan Biblioteknorge denna vecka. Anledningen till diskussionen gav en nyhetsartikel på Nrk.no: «Ansatt skal ha stjålet over 5000 bøker fra bibliotek». Dock var det inte fråga om några särskilt värdefulla bokverk, som i Stockholm 2004 . De “stulna” böckerna var denna gång mogna för skrotning eller loppis. Men i diskussionen på listan Biblioteknorge (som jag nedan ska kalla Bibno) väcktes frågor om bibliotekets “interna riktlinjer” för just skrotning av böcker eller annat omhändertagande. Detta fick mig att fundera vidare på bibliotekets “interna riktlinjer” här på bloggen.
Ett annat exempel: Det hände sig för ett tag sedan, att en superstruktur — en grupp av überbibliotekarier, eller tekniker som rår över utvecklingen av bibliotekariernas digitala verktyg — fick för sig att lägga ned Bibno vilket de ockskå gjorde utan dess vidare diskussion. Kanske tyckte de helt enkelt att epost redan är stenålders i jämförelse med modernare digitala kommunikationskanaler typ Facebook, Telegram, Instagram och Zoom. Hur som helst: en mer konservativ grupp av bibliotekarier insåg, att de ville ha kvar sin Bibno. Dessa motsträviga element beslöt därför att grunda Bibno på nytt i egen regi, vilket de också gjorde. Efter en kort övergångsperiod återgick kommunikationen på Bibno till det normala och intermezzot med nedläggningen glömdes bort. Men, skulle jag vilja tillägga: numera fungerar Bibno i egen regi och i högre grad än tidigare enligt bibliotekariernas egna interna riktlinjer.
>> Nytt kl. 21.27 finsk tid: Medbloggare Anders lovar “slutte seg til i kommentarfeltet.Men flere bør også bli med”, säger han.
Vi såg vel alle utspelet til forfattar Agnar Lirhus denne veka, først i Aftenposten og så blant anna på Dagsnytt 18. Og så Agnes Ravatn og kanskje fleire. Kortversjonen: Media og forlaga førebur seg i god tid på bokhausten ved å fronte på førehand populære forfattarar i intervju og bokmeldingar, som dei så kan spinne vidare på med spanande personfokus og heime-hos-stoff og trygt og godt, og så hauste klikk på klikk og sal på sal.
Nokre av oss hugsar dei første åra med BokklubbenNye Bøker, som skapte ein handfull nyrike forfattarar kvart år, men då hadde likevel avisene mange fleire bokmeldingar.
Men heile vegen, og ofte tidlegare, har vi tenkt og blogga at Lirhus og andre gode forfattarar, men utan gjennomslag i den kommersielle toppdivisjonen, dei er bibliotekmat! Og dei har alltid vore det.
«Jeg har de siste årene oppdaget noe vidunderlig. Jeg har gitt ut tre barnebøker. Ingen av dem har fått nevneverdig presse. Likevel får jeg stadig henvendelser om disse titlene. Jeg reiser rundt og møter elever på skolebiblioteker. Jeg har til og med mottatt en obskur pris jeg aldri hadde hørt om.
De som har holdt liv i disse bøkene er bibliotekarene. Jeg har innsett at bibliotekarene står for en helt annen bokoffentlighet enn den vi ser i media. Bibliotekarene leter utenfor opptråkkede spor, og deres mandat er formidling. Slik jeg ser det, står bibliotekarene for den typen bred litteraturformidling som jeg har etterspurt i pressen».
I Danmark går det no debatt i tidsskriftet Perspektiv om folkebiblioteka skal opne for flaumen av bøker som fremjer «alternative» behandlingsmåtar, preparat osv. Vel, saka er at danske bibliotek for lengst har opna slusene, jamfør fotoet til høgre som vi tok på Dokk1 i Århus i 2018.
Bakgrunnen er ein kronikk av ein bibliotekar i avisa Politiken. Han seier til Perspektiv:
«- Min kritik går på, at bibliotekerne i deres formål skal fremme oplysning, men at købe bøger om alternativ behandling fremmer ikke oplysning. Det er det modsatte. Når det handler om fagbøger, så går kvalitet på, om indholdet bygger på virkelighed eller ej. Der er selvfølgelig fagbøger om for eksempel politik og ideologi, hvor bibliotekerne skal have værkerne på hylderne, selvom det ikke er fakta, men holdninger. Men med fagbøger om sundhed og lægevidenskab er vi på naturvidenskabens grund, og der har vi stor viden om, hvordan kroppen er indrettet, hvorfor man bliver syg, og hvordan man kan blive helbredt».
Kva er stoda i norske bibliotek? Her er det nærliggjande hausten 2022 å søkje på ein viss medaljongprodusent og sjå kor godt representert han er. I Biblioteksøk fann vi to titlar (der éin ser ut til å vere dobbelt oppført… sukk… Men med ulike ISBN, så då blir det kanskje dobbeltsukk?). Dei står med frå 0 til 21 eksemplar ute i biblioteka. Det er jo ikkje veldig mykje.
Harald Sverdrup, frå diktsamlinga «Farlig vind», 1969. Klikk og kikk
Biblioteket er i vinden! Men i USA, og i Sverige, handlar det mykje om motvind. Vi har fleire gongar skrive om det stadig meir oppsiktsvekkjande biblioteklandet USA (sjå tæggen «USA), der lokale, for så vidt demokratiske*, debattar om bibliotektilbodet no risikerer å øydeleggje heile institusjonen. Dei omfattande aktivitetane til Alt-right, det såkalla alternativhøgre, kan stadig oftare speglast i den lokale bibliotekpolitikken. Særleg har det toppa seg rundt LHBT+, abort og kreasjonisme versus evolusjon. Kva blir det neste og kor alvorleg kan det ende?
* For så vidt demokratisk, for i US-amerikanske kommunar har dei politisk valde bibliotekstyre med stor makt (med variasjonar). Mens vi i Noreg har ei biblioteklov som gir biblioteksjefen nærmast alle fullmakter.
Det mest dramatiske dei siste vekene må vere rapporten frå Jamestown i Michigan, der det har blitt fleirtal i ei avstemming for å «definansiere» biblioteket om ikkje LHBT+-bøker for unge vaksne blir fjerna. Det som vil skje, er at …
Dette er talet på klagar og krav om fjerning av bøker frå folkebibliotek i USA i 2021. Klagane omfatta i alt 1597 titlar. Dei fleste av desse var skrivne av eller handla om farga eller LGBT-personar. Tala er mykje høgare enn nokon gong før, og no kjem det klagar i alle delstatane.
Slike saker har fått stor plass i den US-amerikanske bibliotekforeininga sin årlege rapport om «rikets tilstand»: State of America’s Libraries Report 2022. Denne aukande tendensen er ei påkjenning for dei tilsette. Til dømes fortel ein skolebibliotekar:
«Det som plagar meg mest, er at innsatsen min for å følgje retningslinene for bokval førte til at skoleleiarane både lokalt, i distriktet og lokale lærerforeiningar stilte spørsmål ved profesjonaliteten min … Eg hugsar eg gret under skrivebordet på kontoret mitt, eg hugser eg skalv av sinne etter møtet der min tillitsvalde og distriktsadministratorar mildt, men tydeleg skulda meg for å ha brote dei etiske pliktene mine som lærar» (vår omsetting).
Blant anna også kampen mot falske fakta er grundig dokumentert.
Når ein har følgt litt med på dei harde kampane om kva som er «passande» bibliotektilbod til unge menneske særleg sør i USA, blir ein ikkje overraska over spådomar om at heile demokratiet kan klappe saman på sikt. Republikanske politikarar bruker mykje tid og krefter på å presse bibliotekarar og lærarar når det gjeld bok- og medieval. Lenge var det «berre» bøker om evolusjonen som var uønska, så blei det bøker om alt slags skeivt, før det no også er bøker om røtene til rasismen, rett og slett. Teikneserieboka «Maus», som indirekte handlar om Holocaust, er faktisk ein av dei største hat-titlane for ytre høgresida.
Denne kopien av ei twittermelding frå ein republikansk supervisor i North Virginia er frå ei bokutstilling i eit bibliotek, og på skiltet har bibliotekaren valt å konfrontere politikarane «sine». Men politikaren meiner han er stolt vinnar av kampen.
PS: Skiltet er i slekt med ironiske, ulovlege(!), skilt som bibliotekarar brukte under motstanden mot Patriotlova.
The Guardian følgjer opp saka frå tidlegare i månaden, då eit bibliotekstyre i Virginia fjernar visse bøker med «ope seksuelt innhald» frå eit skolebibliotek. Forslag om å brenne bøkene fekk likevel ikkje fleirtal. Men no viser det seg at desse skriveriane har ført til kampanjar på det kristne ytre-høgre som gjer at forslaga myldrar om sensur på tittel-nivå.
Ikkje i Noreg denne gongen, men ofte går det her som i Sverige: Det er blitt ei sak i svensk presse dei siste dagane at lokale bibliotek vil få ekstra utgifter og meirarbeid om dei vil kjøpe bøker frå andre enn dei store forlaga. Blant anna Svt.se hadde dette på nett og TV 2. august: «Bibliotekens oro efter Adlibris nya krav: ”Utbudet försämras”».
For bokhandelen Adlibris har maila til bibliotekkundane sine at «de förlag som inte hittat en extern distributör innan den första september inte kommer att finnas kvar på Adlibris hemsida. – De mindre förlagen, som har egen distribution, har ingen möjlighet att lägga de här pengarna på en extern distributör», seier ein representant for eit mindre forlag.
Men i dag skriv SvT at blant anna Stockholms stadsbibliotek vurderer å finne seg ein annan leverandør ved neste anbodsrunde i oktober.
Adlibris har lenge hatt mykje av salet til svenske folkebibliotek, basert på at det er heilt vanleg å innhente anbod på kjøp av bøker og media i Sverige, og Adlibris er store og konkurransedyktige. BTJ, den svenske «Biblioteksentralen», ser ut til å vere taparen på dette feltet.
Den ifølgje EuroTopics regjeringstru ukrainske nettavisa Gordonua skriv i den ukrainsk-språklege utgåva om ein bokvalskonflikt mellom kulturdepartementet og styresmaktene i regionen Ivano-Frankivsk (finst det fleire regionar, kommunar osv. i verda som er oppkalla etter ein forfattar?! Bruk kommentarfeltet).
Det handlar om ein teikneserie for born frå fem år om «forholdet mellom to jenter, som ender med bryllupet deres». Kulturdepartementet har kjøpt inn 1240 eks. av boka, og lokalt skal styresmaktene konfiskere 46.
Det er 29 gradar på kontoret til bloggaren, og vi gjer ikkje meir av dette enn å googleomsetje saka fort og gæli:
Det populære skal sikrast med algoritmar. Biblioteket i Århus «løyste» dette alt i 2008
Her om dagen blogga vi om biblioteket i Malmø som har sleppt laus algoritmane i medievalet. Det er eit dansk firma, Lyngsoe Systems, som leverer IMMS, eit såkalla intelligent datasystem for mediehandtering, som dei seier kan bidra til at:
«Branches will never have too many or too few items
No over-stocking (Up to 20% saving on individual title cost)
Item location known at all times
Extensive and accurate reporting
Up to >30% savings on Material handling time»
Medrekna Malmø finst dette i dag i fire nordiske storbybibliotek, så også eit bibliotek nær deg sit nok no og vurderer tilbodet. Systemet har klart sine fordelar, og finansrådmannen og politikarar vil sikkert fatte interesse, men særleg dei to første kulepunkta ovanfor bør få ein biblioteksjef til å tenkje seg om.
Samlingsutvikling er ei av kjerneoppgåvene i eit folkebibliotek, og i kor stor grad skal ein outsource slike oppgåver? I tillegg til det treffsikre, det å skaffe akkurat det ein lånar er ute etter, og helst på ein effektiv og økonomisk måte, må vi ikkje gløyme verdien av serendipitet eller litterære «lykketreff» under fysisk og virtuell hyllevandring i biblioteket.
Innføring av dette bør ikkje skje utan uhilda testing, utgreiing og debatt. I Sverige følgjer bloggen Systembibliotekarien saka, og også Bibliotek i samhälle (Bis) seier dei vil «återkomma till» dette.
«Tung läsning» – kva vil algoritmane meine om slikt? Frå Kulturbiblioteket i Stockholm i 2019
Ei sak på SVT tar for seg eit nytt innslag på biblioteket i Malmø av algoritmisk, m.a.o. kunstig intelligens (noko svenskane kallar artificiell, til skilnad frå konstig …). Det handlar om samlingsutvikling på 2020-talet og om «en algoritm som gör att det som lånas mycket av kommer finnas på det närmaste bibliotek».
Journalisten spør: «Men om systemet går helt efter vad som efterfrågas – blir det inte svårt att bredda läsandet hos allmänheten då?
«– Det är ju en intressant aspekt. Men det är där vår duktiga personal kommer in och kan lotsa och guida, det är de jättebra på».
Truleg er biblioteket i Malmø, Sveriges tredje største by, godt forsynt med dyktige bibliotekarar. Det springande punktet her er altså kompetanse og personalressursar. Men heller ikkje i Sverige er det vel gull alt som glimer.
I Sverige har dei alt lenge vore «i front» når det gjeld «modernisering» av medievalet. Historikaren Rasmus Fleischer forsøkte i 2011 å starte debatt om dette i «Biblioteket», ei bok som også fekk lesarar her i landet. Då var bokhandelen Adlibris i fokus:
>> OPPDATERING 30.10. kl 8.20: Sjå kommentar frå bibliotekarelin nedanfor: Saka vender med dette frå kritikk mot norske bibliotek for ikkje å kjøpe boka til Fatland til kritikk mot NB og Biblioteksøk for å operere med to parallelle postar på boka.Pluss: I den førstnemnde posten heiter det at boka er på «engelsk»?!
Når riksmedia skriv noko redaksjonelt om bibliotek er det ofte om innkjøpsordninga, typisk når Kulturrådet har nulla ein forfattar som er minst B- eller helst A-kjendis. Som VG måndag, der Erika Fatland si nye bok om Himalaya ikkje er blitt innkjøpt. Og då kjem sjølvsagt den ikkje uvanlege formuleringa: «Boken ble ikke innkjøpt av Kulturrådets innkjøpsordning for sakprosa – og blir dermed ikke kjøpt inn til norske bibliotek» (vår utheving). Som om ingen norske bibliotek kjem til å tilby henne.
Men ved dette høvet har dei dessverre langt på veg rett. For fire dagar sidan fann vi på Biblioteksøk at 26 bibliotek hadde boka, og i dag er det berre 6 fleire. Altså ca. kvart tiande bibliotek. Men vi skal følgje med vidare.
VG fekk med seg at den blodferske utgreiinga om alt dette, «Logikker i strid», går inn for at ordninga for sakprosa bør bli «mer lik» dei andre ordningane. Men utvalsleiar Anne Oterholm i K-rådet minnar om at «statsbudsjettforslaget i oktober ikke akkurat kom med noen utvidede budsjettrammer her. Den automatiske ordningen har mange fordeler, men det vil koste».
PS: Dei høgaste toppane i Himalaya er rundt 8500 meter høgare enn toppane som er omtalte i ei anna toppturbok av året som bloggaren er medforfattar til, men denne ligg ikkje så langt etter Himalaya-boka til Fatland, med førekomstar i 27 bibliotek. Denne kjem heller ikkje på Fondet, men er framleis i netthandelen 🙂
I USA arrangerer bibliotekforeininga ALA «Banned Book Week» kvart år på denne tida. Altså ein kampanje der dei gjer omverda klar over sensur og forsøk på sensur av det bibliotek har i samlingane sine. I desse tider kan vi ikkje unngå å bli minna om skilnader mellom USA og Noreg og Norden, for ikkje å seie det meste av Europa, men her er altså endå eit felt med store kontrastar. Men slik har det ikkje alltid vore.
Først USA: I år har ALA i kampanjeveka si oppsummert dei hundre mest «fordømte» bøkene i ti-året som gjekk. Dei tre viktigaste grunnane til fjerning eller forsøk på fjerning var:
the material was considered to be “sexually explicit”
the material contained “offensive language”
the materials was “unsuited to any age group”
Dei fleste titlane er lite kjende her i landet, men blant anna ser vi kjende, aktuelle titlar av Toni Morrison og Khaled Hosseini høgt oppe. Vi finn også Harper Lee. Romanen hennar «Drep ikke en sangfugl» kom i 1960 og blei heilt sentral i kampen mot rasefordomar, noko mange ikkje likte. Men i dag har n-ordet, sjølv om ho legg det i rasistanes munnar, også skapt fordøming frå den motsette kanten. Noko liknande gjeld vel John Steinbecks «Om mus og menn».
Men lat oss sjå nærmare på 26. plassen: «Vidunderlige nye verden» av Aldous Huxley. Denne framtidsromanen har faktisk vore forbode her i landet også! Dette er ei sak med fleire interessante sider:
